سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

ایجاد سازه های آبخیزداری جانی دوباره به بسیاری از قنات های خراسان جنوبی داده و به گفته معاون اداره کل منابع طبیعی استان درخواست های مردمی برای احداث این سازه های معجزه گر افزایش پیدا کرده است.

 امروز بحران آب، مخصوص ایران نیست، بلکه تمام جهان به این نظریه رسیده‌اند که دسترسی آسان به آب آسان نیست، اما این چالش در ایران و البته استان‌های کویری و به ویژه خراسان جنوبی همچون نیشتری هر روز زخمی عمیق‌تر بر جای می‌گذارد.

زخمی که امروز تمام کارشناسان در تمام حوزه‌های کشور اذعان دارند، تنها آبخیزداری است که علاج سریع بحران‌های ناشی از خشکسالی خواهد بود.

گفته شده در سال آبی جاری خشکسالی بیش از دو هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان خسارت به بخش کشاورزی وارد کرده است، از سوی دیگر تغییر اقلیم باعث شده بارندگی‌ها به موقع نباشد.

علاوه بر این، بارندگی‌ها به صورت رگباری شده، تا جایی که بیشتر آب به جای نفوذ در خاک و سفره‌های زیرزمینی تبدیل به رواناب شده علاوه بر خسارت‌های فراوان، از دسترس خارج می‌شود.

بر اساس گزارش مدیریت بحران استان تنها در پی بارندگی‌های اردیبهشت ماه امسال، و بروز سیلاب، ۱۷۴ میلیارد تومان به زیرساخت‌ها و بخش کشاورزی خسارت وارد شده است.

به طور حتم این تغییر رفتار طبیعت به دنبال خسارت‌های بی شمار انسانی به محیط زیست و منابع طبیعی بوده است.

از برداشت بی رویه مراتع گرفته تا قطع و آسیب به درختان. آسیب‌هایی که دودش به چشم خودمان رفته و امروز با بایر شدن بیش از ۶۰ درصد قنات‌ها، خالی شدن روستاها از سکنه و نابودی کشاورزی و دامداری مواجه شده‌ایم.

آبخیزداری مدیریت بحران در خشکسالی و تر سالی

معاون آبخیزداری اداره‌ کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی می گوید: آبخیزداری و آبخوان داری مدیریت بحران در خشکسالی و تر سالی و عامل کاهش خسارات ناشی از سیل و خشکسالی است.

محسن یوسفی در ادامه توضیح می‌دهد: ما در تر سالی سیلاب‌ها و خسارات ناشی از آن را داریم، و آماری که از خسارت‌ها منتشر شده، نشان می‌دهد هر جایی که سازه آبخیزداری احداث شده و یا از قبل سازه‌ای در آن حوزه بوده، آمار خسارت، چه در خسارت به اراضی کشاورزی، چه مناطق مسکونی و زیر ساخت‌ها، اعم از راه و برق و … به حداقل ممکن رسیده است.

وی معتقد است کاهش خسارت در خشکسالی‌ها نیز به این سازه‌ها وابسته است، و نشان داده آبخیزداری نقش بزرگی در این زمینه ایفا می‌کند.

یوسفی با اشاره به اینکه ما در خشکسالی کمبود آب را داریم‌، می‌گوید: در استان ما حدود ۴۵ درصد جمعیت روستایی هستند و این جمعیت به طور مستقیم معیشتشان به آب وابسته است، هر چند باید این طور بگوییم که معیشت همه غیر مستقیم به آب وابسته است، چون عده‌ زیادی از ساکنان شهری در استان ما به نوعی ملک و زمین کشاورزی در روستا دارند.

وی ادامه داد: بر اساس اسناد و شواهد موجود هر جا که ما سازه آبخیزداری بالا دست قنات و منابع آبی داشتیم آن روستا نسبت به روستاهای مجاور یا غیر مجاور کمتر با اثرات خشکسالی مواجه شده است چون آن سازه آبخیزداری منبع آبی آنها را تغذیه کرده است، حتی اگر روستاها به مشکل آب برخورد کردند آمار نشان می‌دهد این روستاها با وجود سازه آبخیزداری دیرتر از بقیه روستاها دچار مشکل شده است.

وی به نقل از کشاورزان و دامداران یادآور می‌شود: کشاورز، روستایی و دامدار به ما مراجعه می‌کنند و می‌گویند، «با توجه به سازه‌ای که بالا دست قناتمان ایجاد شده در بارندگی‌های زمستان ۹۹ یا اردیبهشت ۱۴۰۰ آب چاه یا قناتمان تا پاییز ۱۴۰۰ تأمین شده است».

وی اضافه می‌کند: لذا این تعریف که آبخیزداری و آبخوان داری مدیریت بحران در خشکسالی و تر سالی است در این جا کاملاً صدق می‌کند و نشان می‌دهد هیچ پروژه‌ای غیر از آبخیزداری نیست که در هر دو حالت تر سالی و خشکسالی بتواند این طور بارندگی‌ها را مدیریت کند، اثباتش هم گفته‌های خود بهره برداران است که به این موضوع اذعان دارند.

وی توضیح می‌دهد: وقتی درخواست‌های مردمی برای احداث سازه‌های آبخیزداری در بالا دست قنات یا چاه آب کشاورزی طی سه سال اخیر به عنوان مثال از ۱۰۰ یا ۲۰۰ درخواست به هزار و دو هزار مورد رسیده، اثباتی بر این تعریف بنده از آبخیزداری است.

اثرات آبخیزداری

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی می‌گوید: با توجه به مستنداتی که داریم آماری که طی سال‌های مختلف از اجرای سازه‌های آبخیزداری داشته‌ایم، هر هکتار اجرای عملیات آبخیزداری ۵۳۰ متر مکعب استحصال آب در هر سال دارد، از فرسایش ۹ تن خاک در هکتار جلوگیری می‌کند، و کنترل رسوب را به میزان ۶ تن در هکتار مدیریت می‌کند، همچنین اجرای هر هکتار آبخیزداری در بحث دامداری باعث افزایش ۱۲۰ کیلوگرم علوفه در هکتار می‌شود.

وی با اشاره به پروژه شهرک هاشمیه، یادآور می‌شود: این سازه در بالا دست سطح عظیمی از اراضی کشاورزی و جاده مواصلاتی بیرجند، سرایان فردوس و چندین روستا اجرا شده، در بارندگی اردیبهشت ماه امسال و نیز بارندگی‌های چند روز اخیر که منجر به سیل بزرگی شده بود، به بهترین شکل از وقوع خسارات سنگین جلوگیری کرد.

با توجه به مستنداتی که داریم آماری که طی سال‌های مختلف از اجرای سازه‌های آبخیزداری داشته‌ایم، هر هکتار اجرای عملیات آبخیزداری ۵۳۰ متر مکعب استحصال آب در هر سال دارد، از فرسایش ۹ تن خاک در هکتار جلوگیری می‌کند، و کنترل رسوب را به میزان ۶ تن در هکتار مدیریت می‌کند

به گفته‌ وی در این پروژه ۸ میلیارد تومان هزینه شده، در حالی که اگر این سازه‌ها اجرا نمی‌شد، به زیرساخت‌های پایین دست بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان خسارت وارد می‌شد.

محسن یوسفی با اشاره به تأثیرات سازه‌های آبخیزداری و مقایسه‌ی آن با سازه‌های بزرگ مقیاس، و هزینه‌ای که صرف اجرای این سازه‌ها می‌شود، توضیح می‌دهد: هزینه اجرای سازه‌های آبخیزداری در مقابل سازه‌های بزرگ مقیاس قابل قیاس نیست، این در حالی است که اثراتش چندین برابر آنهاست.

وی ادامه داد: سازه‌های آبخیزداری حداقل تبخیر را نسبت به سازه‌های بزرگ مقیاس دارد، و این برای استانی مانند خراسان جنوبی با بیش از ۳۰۰ روز آفتابی بسیار ارزشمند است.

یوسفی با اشاره به اینکه در سازه‌های آبخیزداری برعکس سازه‌های بزرگ مقیاس نگهداشت آب مد نظر نیست یادآور می‌شود: آبخیزداری با افزایش زمان تمرکز و مدیریت روان آب باعث می‌شود که حجم بیشتری از آب به سفره‌های زیر زمینی نفوذ کند، همچنین با توجه به اینکه، در این سازه‌ها از لوله‌های تخلیه استفاده می‌شود آب کم کم تخلیه شده و بهره برداران انسانی و اکوسیستم طبیعی از آن بهره مند می‌شوند.

احیای قنوات

وی به این نکته نیز اشاره می‌کند که یکی از معیارهای اصلی در اجرای سازه‌های آبخیزداری این است که سازه تا جایی که امکان دارد در بالا دست منابع آبی باشد. و البته در مکانی که از بروز خسارات به زیرساخت‌ها جلوگیری کند.

یوسفی می‌گوید: این مکان‌یابی ها باعث شده قنات‌هایی که در طول ۲۰ سال به مرور خشک شده بودند، با بارندگی و اجرای سازه آبخیزداری مجدد احیا و منجر به برگشت جمعیت آن روستا شود. یا قنات‌هایی داشتیم با دبیِ ۲ لیتر در ثانیه که حتی به ۱۵ لیتر در ثانیه افزایش یافته است.

وی تاکید می‌کند: پایداری جمعیت تنها با توسعه عمرانی امکان پذیر نیست، ما اگر درآمد را به روستاها برگردانیم توسعه عمرانی روستا خود به خود انجام می‌شود، چون ما در کنار درآمد امید به زندگی را به جامعه روستایی بر می‌گردانیم.

در حال حاضر دو هزار و ۱۷۶ سازه داریم که حجم آبگیری این مخازن در یک بارندگی حدود ۸۳ میلیون متر مکعب است

وی ادامه داد: در سال‌های ۹۷ و ۹۸ و ۹۹ از اعتبارات صندوق توسعه ملی حدود ۷۲ میلیارد تومان اعتبار داشته‌ایم با این مبلغ ۲۶۰ سازه اعم از خاکی و سنگی اجرا شد، که اثر گذاری آن روی ۴۰۲ منبع آبی بوده است، این منابع آبی ۳۶ هزار خانوار را با جمعیت ۱۱۰ هزار نفر پشتیبانی می‌کند، یعنی با ۷۲ میلیارد تومان طی سه سال توانسته‌ایم باعث کاهش مهاجرت و ماندگاری این جمعیت در روستاها و البته افزایش درآمد آنها شویم.

به گفته وی حجم عملیاتی پروژه‌ها یک میلیون و ۶۰۰ هزار مترمکعب بوده که در مساحت ۸۴ هزار هکتار اجرا شده است، این حجم و مساحت ۲۵۹ روستا را شامل می‌شود.

وی با اشاره به این که حجم آبگیری این ۲۶۰ سازه، ۶ میلیون و ۵۰۰ متر مکعب است، می‌افزاید: در حال حاضر دو هزار و ۱۷۶ سازه داریم که حجم آبگیری این مخازن در یک بارندگی حدود ۸۳ میلیون متر مکعب است.

افزایش شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی

وی به اذعان فرمانداران شهرستان‌ها تصریح می‌کند: آبگیری این سازه‌ها باعث شده تا تعداد تانکرهای آبرسانی به روستاهای ما صفر شود یا به حداقل برسد، بر همین اساس اجرای این طرح‌ها باعث ارتقا شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی در یک جامعه می‌شود.

یوسفی اضافه می‌کند: همه به این امر اذعان دارند که آبخیزداری راهکار با اولویت، در ترسالی و خشکسالی است، مشاهده کردید نظر مثبت مقام معظم رهبری به این راهکار باعث شد، تخصیص اعتبارات ویژه از صندوق توسعه ملی را داشته باشیم.